12 Βασικές Αρχές των Bonsai - 12 Bonsai Principles

Updated 1/1/2020

Έχοντας λάβει πάρα πολλά μηνύματα με διάφορες απορίες γύρω από την τέχνη των bonsai, αποφάσισα να συγκεντρώσω μερικές και να συντάξω το παρακάτω άρθρο, ελπίζοντας έτσι ότι κάποια πράγματα θα γίνουν περισσότερο κατανοητά.

12 Βασικές Αρχές των Bonsai

-          Θέλω να ασχοληθώ με την τέχνη των μπονσάι, αλλά απογοητεύτηκα όταν κατά τις πρώτες μου προσπάθειες, κάποια δεντράκια μου πέθαναν.

Είναι λογικό, όταν κάποιος κάνει τα πρώτα του βήματα, να χάσει κάποια δεντράκια, είτε από δικό του σφάλμα, είτε από τις πολλές μαζικές εργασίες, είτε από χίλιους άλλους αστάθμητους παράγοντες. Ακόμη και οι εμπειρότεροι στον χώρο χάνουν δέντρα για διάφορους λόγους.

Είναι μέσα στο πρόγραμμα να γίνουν λάθη από τα οποία θα μάθει κανείς και θα κερδίσει σε εμπειρία ώστε κατά την επόμενή του προσπάθεια να τα αποφύγει. Έχοντας κατά νού ότι έχουμε να κάνουμε με ζωντανούς οργανισμούς και ότι χρειάζεται μελέτη του είδους που εκπαιδεύουμε, καθώς και μελέτη της εργασίας που θέλουμε να κάνουμε, μπορούμε να κινηθούμε με κάποια ασφάλεια αποφεύγοντας να στρεσάρουμε το δέντρο το κατά δύναμιν.

-          Μπορεί το μπονσάι μου να ζήσει μέσα στο σπίτι μου?

Όχι! Κανένα δέντρο δεν το έχει δημιουργήσει η μαμά Φύση για κανένα σπίτι!
Τα φυτά χρειάζονται περιόδους ανάπαυσης και έναν ετήσιο κύκλο, που μόνο ο εξωτερικός χώρος μπορεί να προσφέρει, έτσι ώστε να διατηρούν την καλή τους υγεία και ισορροπία.

Εάν επιχειρήσουμε να διατηρήσουμε ένα δέντρο μέσα στο σπίτι μας για όλο τον χρόνο, αργά ή γρήγορα (από μερικές εβδομάδες έως 2-3 χρόνια) θα αρχίσουν να εμφανίζουν προβλήματα, η υγεία τους θα επιδεινώνεται συνεχώς, και σύντομα θα επέλθει ο θάνατός τους.

Όλα τα δέντρα λοιπόν, πρέπει να παραμένουν σε εξωτερικό χώρο καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, εκτεθειμένα στις εκάστοτε καιρικές συνθήκες (κάθε "πατέντα" για να προστατεύσουμε τα μικρούλια μας, δημιουργεί απρόσμενα προβλήματα εν καιρώ)
Εξαίρεση αποτελούν κάποια τροπικά είδη που δεν αντέχουν τις πολύ χαμηλές θερμοκρασίες στη χώρα μας και άρα μόνο κατά την χειμερινή περίοδο χρειάζονται προστασία (είτε σε κάποιου είδους θερμοκήπιο σε εξωτερικό χώρο, είτε σε κάποιο κρύο σημείο του σπιτιού, μακριά από θερμαντικά σώματα, με καλό φωτισμό).

-          Θέλω να ξεκινήσω ένα δέντρο από σπόρο…

Εκτός από το ότι απαιτείται κάποια διαδικασία για να βλαστήσουν οι σπόροι (άλλοτε απλή, και άλλοτε αρκετά περίπλοκη), απαιτούνται και αρκετά έως πολλά χρόνια αναμονής και καλλιέργειας σε ολοένα μεγαλύτερο δοχείο, ή ακόμα καλύτερα στη γή, μέχρι να έχουμε ένα στοιχειώδες δέντρο που θα μας επιτρέψει να το εκπαιδεύσουμε αργότερα.

Ασχολούμενοι μόνο με σπόρους, θα καταλήξετε να ασχολείστε αποκλειστικά και μόνο με την καλλιέργεια των σπορόφυτων και δεν θα μάθετε τίποτα για την τέχνη των bonsai!

Παρόλα αυτά, δεν είναι καθόλου κακό να έχετε μερικά δεντράκια που θα εκπαιδεύεστε και παράλληλα να έχετε σε μια γωνιά και μερικά σποράκια να μεγαλώνουν ανενόχλητα για τα επόμενα 10-20 χρόνια.

-          Υπάρχουν σπόροι bonsai?

Όχι! Το «bonsai» ΔΕΝ είναι είδος δέντρου. Η λέξη bonsai είναι όρος, που σημαίνει «δέντρο σε δοχείο». Οι σπόροι που πωλούνται ως «σπόροι bonsai» (ειδικά σε διάφορα bonsai kits), αφορούν απλούς σπόρους διαφόρων ειδών δέντρων, τα οποία είδη είναι κατάλληλα για να εκπαιδευτούν ως bonsai.

Άρα, εάν θέλετε να εντρυφήσετε στην τέχνη των μπονσάι, ξεχάστε τα «πολλά υποσχόμενα» bonsai kit που το μόνο που κάνουν είναι να πουλάνε απλούς σπόρους, μαζί με λίγο τυρφόχωμα και κάποια ψευτο-εργαλεία, ακόμα και σύρμα, θαρρείς και θα χρειαστεί το σπορόφυτο άμεσα συρμάτωμα. Θα χαραμίσετε τα χρήματά σας, πολύ περισσότερο δε, τον χρόνο σας!

-          Τι είδος δέντρου να επιλέξω για να κάνω το ξεκίνημά μου?

Μια ερώτηση που βασανίζει πολλούς νέους στον χώρο, και που δεν είναι καθόλου απλό να απαντηθεί.

Σίγουρα θα πρέπει να είναι ένα είδος που θα συγχωρεί πολλά λάθη (μιας και είναι ευνόητο ότι όλοι κάνουμε λάθη, ιδίως όταν ξεκινάμε να μαθαίνουμε μία τέχνη). Και σίγουρα επίσης θα είναι προτιμότερο να είναι κάποιο ενδημικό είδος της χώρας μας, εφόσον θα μπορεί να ανταπεξέλθει κατά τον καλύτερο τρόπο στο κλίμα μας και άρα θα εμφανίζει τα λιγότερα προβλήματα.

Μερικά είδη κατάλληλα για να ξεκινήσει κανείς, είναι η Ελιά και η Αγριελιά, η Μυρτιά, ο Γιουνίπερος, η Φτελιά, το Πυξάρι, το Κυπαρίσσι, ο Κάρπινος (Γαύρος), το Ευώνυμο, η Λονισέρα, η Ροδιά και το Λιγγούστρο.

-          Τι χαρακτηριστικά θα πρέπει να έχει το δέντρο που θα επιλέξω να αγοράσω?

Κατ’ αρχήν θα πρέπει να έχει έναν βασικό κορμό, που να παρουσιάζει ενδιαφέρον, κίνηση και να έχει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που θα εξάψουν τη φαντασία μας και θα τα αξιοποιήσουμε στο μέλλον, όπως πχ. κουφάλες, ή έντονες επιφανειακές ρίζες, ή ιδιαίτερα ανεπτυγμένη βάση του κορμού κλπ. Ένας λεπτός και ίσιος κορμός χωρίς βαθμιαία λέπτυνση, δεν παρουσιάζει κανένα ενδιαφέρον και δεν έχει προοπτικές για το μέλλον, εκτός κι αν αποφασίσουμε να ξοδέψουμε χρόνο επεμβαίνοντας με διάφορες εργασίες, απλά για να πειραματιστούμε.
Ta bonsai είναι η τέχνη της ψευδαίσθησης (illusion) και όλα αυτά έχουν να κάνουν με οφθαλμαπάτη, δίνοντας στον παρατηρητή την αίσθηση ότι θαυμάζει ένα τεράστιο και ηλικιωμένο δέντρο στην φύση, ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για μια μικρογραφία.

Θα πρέπει επίσης να έχει πολλά κλαδιά, έτσι ώστε να έχουμε επιλογές για το μελλοντικό του στυλ, καθώς και να είναι  απόλυτα υγιές, εκτός κι αν έχουμε ιδιαίτερες καλλιεργητικές ικανότητες ή αν και πάλι θέλουμε να πειραματιστούμε για να επαναφέρουμε την υγεία του.

-          Μπονσάι μπορεί να θεωρηθεί μόνο ένα οπτικά ηλικιωμένο δέντρο?

Όχι! Κατά ορισμό, η λέξη bonsai σημαίνει «δέντρο σε δοχείο». Άρα, οποιοδήποτε εκπαιδευμένο δέντρο σε δοχείο είναι μπονσάι (αφού αυτό σημαίνει και η ίδια λέξη), είτε αυτό αναπαριστά ένα νεαρό, είτε ένα γέρικο δέντρο στη φύση. Με λίγα λόγια, το δέντρο θα πρέπει να εκπαιδευτεί κατά τέτοιον τρόπο που να είναι μια μικρογραφία ενός δέντρου στη φύση. Οι λέξεις-κλειδιά, είναι ακριβώς αυτές: εκπαιδευμένο, μικρογραφία. (για τον ίδιο λόγο που εξήγησα στην προηγούμενη παράγραφο).

Αυτό φυσικά συνεπάγεται τη διαμόρφωση του δέντρου, σύμφωνα με την εικόνα που έχουμε στο μυαλό μας. Και φυσικά, bonsai ΔΕΝ είναι ένα δέντρο χωρίς στυλ, που απλά φυτεύτηκε σε ένα ρηχό δοχείο, όπως πολύ εσφαλμένα πολλοί νομίζουν και τελικά καταλήγουν στο αποτέλεσμα της «ζαρντινιέρας»!
Επιπλέον, ένα μπονσάι πρέπει να έχει να πεί μια ιστορία. Να σε κάνει να ταξιδέψεις και να οραματιστείς πού και πώς μεγάλωσε. Πώς η φύση έχει επιδράσει επάνω του. Και αυτή την ίδια ιστορία πρέπει να την λέει από την κορυφή ώς τα νύχια. Αν έχω για παράδειγμα έναν ηλικιωμένο κορμό με πολλές καμπύλες, έτσι θα πρέπει να συνεχίσω στην διαμόρφωση της κόμης. Σε διαφορετική περίπτωση, το δέντρο (ή καλύτερα μάλλον ο δημιουργός του) φάσκει και αντιφάσκει, με αποτέλεσμα ο παρατηρητής να είναι σαστισμένος και ανήμπορος πλέον να λάβει το μήνυμα.

-          Είναι αναγκαίο να σχεδιάζω στο χαρτί εκ των προτέρων το μελλοντικό σχέδιο που θέλω να αποκτήσει το δεντράκι μου?

Όχι! Αρκεί να έχουμε αποφασίσει τι στυλ θέλουμε να έχει, και να το θυμόμαστε για αρκετά χρόνια για να μπορέσουμε στο τέλος να το υλοποιήσουμε.

Το πρόβλημα είναι ότι πολλές φορές, ένα υλικό είναι τόσο "χαοτικό", που για να καταφέρουμε να "δούμε" και να αποφασίσουμε για την μελλοντική του υπόσταση, είναι εξαιρετικά δύσκολο εώς ακατόρθωτο, ειδικά όταν κάποιος δεν έχει την εμπειρία που απαιτείται. Ένα σχέδιο λοιπόν, μπορεί να ξεκαθαρίσει τις ιδέες μας.

Επίσης, ένα δέντρο εξελίσσεται ώς ζωντανό όν, οπότε ένα σχέδιο μας καθοδηγεί κατά τις αλλαγές αυτές. 

Ακόμη, για κάποιον που έχει πολλά δεντράκια ή που δεν μπορεί να θυμάται κάτι συγκεκριμένο για μεγάλο χρονικό διάστημα, ή που θα ήθελε τη γνώμη ενός εμπειρότερου, ένα πρόχειρο σκίτσο του στυλ που έχει στο νού του είναι μια πολύ βολική λύση. 

Και σίγουρα είναι πιό ασφαλές να υλοποιούμε πρώτα την "διαμόρφωση" εικονικά στο χαρτί, κι έπειτα με σιγουριά στο δέντρο, παρά να αρχίζουμε τους πειραματισμούς επάνω στο δέντρο στρεσσάροντάς το από τις πολλές μετακινήσεις των κλαδιών.

-          Είναι αναγκαία η αγορά εξειδικευμένων εργαλείων για να ξεκινήσει κάποιος με την τέχνη των μπονσάι?

Όχι! Για κάποιον αρχάριο, αυτό δεν είναι απαραίτητο. Για παράδειγμα, με ένα απλό κλαδευτήρι και ένα απλό ψαλίδι, μπορούμε κάλλιστα να εξοικειωθούμε με το κλάδεμα, ενώ λίγο μονόκλωνο ηλεκτρολογικό καλώδιο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να μάθουμε να συρματώνουμε. Κάθε μέσον μπορεί να επιστρατευθεί για να γίνει η δουλειά μας και όταν αρχίσουμε να εξοικειωνόμαστε με τις διάφορες εργασίες, τότε εάν επιθυμούμε, μπορούμε να προχωρήσουμε στην αγορά περισσότερο εξειδικευμένων εργαλείων.

Μου αρέσει να χρησιμοποιώ τη φαντασία μου και να καταφέρνω να κάνω τη δουλειά μου με ό,τι βρώ μπροστά μου. Είναι ένα ατελείωτο παιχνίδι για εμένα.
Σίγουρα όμως κάποια στιγμή και αφού αποφασίσουμε ότι θέλουμε να συνεχίσουμε με αυτή την τέχνη, θα πρέπει να επενδύσουμε σε σωστά εργαλεία, που θα κάνουν την δουλειά μας με περισσότερη ακρίβεια και θα αντέξουν για πολλά πολλά χρόνια. Όταν και αν έρθει η ώρα να πάρετε εργαλεία, τότε φροντίστε να είναι ανθεκτικά και ας κοστίσουν λίγο παραπάνω (άλλωστε δεν είπε κανείς ότι θα πρέπει να τα αγοράσετε όλα μονομιάς...)!

-          Αν κλαδέψω ή συρματώσω και κάνω λάθος, θα πεθάνει το δέντρο μου?

Εξαρτάται από το είδος του κλαδέματος (συντήρησης ή διαμόρφωσης), την εποχή και το είδος του δέντρου που έχουμε στα χέρια μας. Αν για παράδειγμα έχουμε ένα κωνοφόρο και το κλαδέψουμε πολύ αυστηρά, χωρίς να αφήσουμε αρκετό φύλλωμα, θέτουμε σε μεγάλο κίνδυνο την υγεία του δέντρου. Ένα φυλλοβόλο, μπορεί να ανεχτεί πιο αυστηρό κλάδεμα, αλλά κι αυτό θα πρέπει να γίνεται κατόπιν μελέτης, και πάντα θα πρέπει να δίνεται ο κατάλληλος χρόνος να αναρρώνει το δέντρο.

Το ίδιο ισχύει και για το συρμάτωμα. Υπάρχουν είδη δέντρων που ανέχονται περισσότερες επεμβάσεις, και άλλα που απαιτούν το συρμάτωμα να γίνεται σταδιακά, και τμηματικά.

Σίγουρα ένα συρμάτωμα που δημιουργεί πολύ πυκνές και σφιχτές σπείρες μπορεί να «πνίξει» ένα δέντρο εάν δεν επιτρέπει τους χυμούς να κυκλοφορούν ελεύθερα, ενώ ένα λεπτότερο σύρμα μπορεί να εισχωρήσει ευκολότερα μέσα στον φλοιό και να πληγώσει το δέντρο. Με λίγη προσοχή, και τακτικό έλεγχο, μπορούν να αποφευχθούν πιθανές ζημιές στο δέντρο μας.

-          Πρέπει να κόβω πάντα το σύρμα κατά την αποσυρμάτωση ή μπορώ να το ξετυλίξω για να το αφαιρέσω?

Σίγουρα το καλύτερο είναι να αποσυρματώνουμε το δέντρο, κόβοντας το σύρμα, γιατί κατ’ αυτόν τον τρόπο, μειώνουμε τις πιθανότητες να πληγώσουμε το νέο ξύλο που έχει δημιουργήσει το κλαδί που έχουμε συρματώσει έτσι ώστε να μείνει στη νέα του θέση. Επίσης, μειώνουμε τον κίνδυνο να τραυματιστεί η νέα βλάστηση του δέντρου.

Παρόλα αυτά, εάν το σύρμα ξετυλιχτεί με μεγάλη προσοχή (και εάν έχουμε την εμπειρία να το κάνουμε), δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Αυτό είναι κάτι που προσωπικά το κάνω εδώ και χρόνια και ξαναχρησιμοποιώ το σύρμα, αφού ισιώσω τα σημεία που έχουν «κλωτσήσει».

Και τέλος.....

-          Μπορώ να κάνω ένα μπονσάι στα γρήγορα?

Σίγουρα θα έχετε ακούσει όλοι ότι «μόνο στη φύση μπορείς να βρείς ‘έτοιμο’ μπονσάι» ή «κάνε αυτά τα 10 βήματα, για να κάνεις άμεσα ένα μπονσάι» ή ένα σωρό άλλα τέτοια παρεμφερή…

Δεν υπάρχει περίπτωση ούτε μία στο εκατομμύριο να βρεθεί δέντρο ή να κάνει κάποιος 10 απλά βήματα κάποιας μαγικής συνταγής και να έχει στο άψε-σβήσε έτοιμο μπονσάι, χωρίς να απαιτείται η παραμικρή εργασία επάνω του. Πρέπει να γίνει απόλυτα κατανοητό, ότι η τέχνη των μπονσάι απαιτεί χρόνο και υπομονή! Αν κάποιος δεν είναι διατεθειμένος να περιμένει να αναρρώσει το δέντρο του από κάποια προηγούμενη εργασία, αν δεν είναι διατεθειμένος να αφιερώσει χρόνο και να μελετήσει, αν δεν είναι διατεθειμένος να ψάχνει μήνες για να βρεί κατάλληλο υλικό, ή βαριέται να σπάει το κεφάλι του για να βρεί το ιδανικό στύλ ή να ανακαλύψει "το μικρό δέντρο μέσα στο μεγάλο", τότε κάνει λάθος που ξεκινάει με την τέχνη αυτή και καλύτερα να ασχοληθεί με κάτι άλλο, λιγότερο απαιτητικό σε χρόνο και υπομονή.